Ευθύνη και βάρος που πέφτει στις πλάτες των γυναικών
Το βάρος που επωμίζονται οι γυναίκες
στη φροντίδα των μικρών παιδιών, των ηλικιωμένων γονιών, καθώς και μελών της
οικογένειας που αντιμετωπίζουν χρόνιες ασθένειες ή αναπηρίες, μαζί με το χρόνο
που δαπανούν καθημερινά στις δουλειές του νοικοκυριού, βρίσκει πάντα μια θέση
στη συζήτηση των αστικών επιτελείων γύρω από την ισότητα μεταξύ των δύο φύλων.
Υπολογισμοί και στατιστικά στοιχεία που αποτυπώνουν το
χρόνο που αφιερώνουν άνδρες και γυναίκες στις παραπάνω δραστηριότητες, αναλύσεις
που υπογραμμίζουν τις διαφορές που παρατηρούνται ανάμεσα στα δύο φύλα,
προσπάθειες να αποτιμηθεί με όρους ποσοστών επί του ΑΕΠ η «δουλειά» στο
νοικοκυριό και τη φροντίδα της οικογένειας, προτάσεις για την «αναγνώριση», την
«αναδιανομή», την «ισοκατανομή» των σχετικών δραστηριοτήτων, μπορεί να βρει
κανείς σε αφθονία στις σελίδες των εκδόσεων της ΕΕ και του ΟΟΣΑ καθώς και στις
αναλύσεις φεμινιστικών οργανώσεων.
Κοινός τόπος στις διαφορετικές αναφορές στο φαινόμενο
είναι ο χαρακτηρισμός του χρόνου που δαπανάται στο νοικοκυριό και τη φροντίδα
μελών της οικογένειας ως «απλήρωτης» ή «μη αμειβόμενης» εργασίας. Η
δραστηριότητα της γυναίκας για τη συντήρηση και τη φροντίδα της οικογένειας
αποτελεί μη παραγωγική δραστηριότητα για την καπιταλιστική οικονομία, με την
έννοια ότι περιορίζεται στην κάλυψη ορισμένων αναγκών των μελών της οικογένειας
και δεν παράγει προϊόντα που προορίζονται για ανταλλαγή, δεν παράγει δηλαδή
εμπορεύματα.
Ιστορικά διαμορφωμένοι οικονομικοί - κοινωνικοί
παράγοντες μετέτρεψαν πριν από πολλές χιλιάδες χρόνια την εργασία της γυναίκας,
στην οποία αναλογούσαν οι εργασίες με επίκεντρο τη συντήρηση του κοινωνικού
τότε νοικοκυριού, στη δεδομένη βαθμίδα εξέλιξης της κοινωνίας, από κοινωνική σε
ατομική - οικογενειακή. Αντίστοιχα, νέες συνθήκες στην πορεία της κοινωνικής
εξέλιξης, με την ανάπτυξη της καπιταλιστικής βιομηχανίας, έβγαλαν τη γυναίκα
από τον στενό κλοιό της «οικογενειακής εστίας», ανοίγοντας την πόρτα για τη
συμμετοχή της στην κοινωνική εργασία, στη μισθωτή εργασία.
Ωστόσο, η μαζική ένταξη των γυναικών στην κοινωνική
παραγωγή, στο πλαίσιο του καπιταλισμού, προχώρησε κάτω από τις πιο σκληρές
συνθήκες εργασίας, ενώ παραμένει η σχεδόν αποκλειστική ευθύνη της για τη
φροντίδα της οικογένειας, του ατομικού νοικοκυριού.
«Αμειβόμενη» και «μη αμειβόμενη»
εργασία
Στην έκθεσή της σχετικά με την ισότητα μεταξύ γυναικών
και ανδρών στην ΕΕ το 2017, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή διαπιστώνει πως το μερίδιο των
γυναικών στη «μη αμειβόμενη εργασία» περιλαμβάνει περισσότερες ώρες, πιο
εντατική και συστηματική ενασχόληση με τις σχετικές ευθύνες και καθήκοντα.
Διαφορές εντοπίζονται και όσον αφορά το είδος των
καθηκόντων που αναλαμβάνουν. Οι γυναίκες τείνουν να εκτελούν περισσότερο
καθημερινές και αυστηρά προγραμματισμένες ή και ταυτόχρονες εργασίες. Αυτό
ισχύει ιδιαίτερα όσον αφορά τις μητέρες, αλλά και τις γυναίκες που φροντίζουν
ηλικιωμένους ή ανάπηρους συγγενείς.
Συγκεκριμένα, οι άνδρες υπολογίζεται ότι δαπανούν 39
ώρες κατά μέσο όρο ανά βδομάδα στην «αμειβόμενη εργασία», δηλαδή στη μισθωτή
εργασία ή στην αυτοαπασχόληση. Ο αντίστοιχος χρόνος για τις γυναίκες είναι 33
ώρες τη βδομάδα, κατά μέσο όρο. Η εικόνα αντιστρέφεται όσον αφορά τη «μη
αμειβόμενη εργασία», δηλαδή τη δραστηριότητα στο πλαίσιο του ατομικού
νοικοκυριού και για τη φροντίδα της οικογένειας, όπου οι εργαζόμενες γυναίκες
αφιερώνουν 22 ώρες, ενώ οι άνδρες λιγότερες από 10 ώρες εβδομαδιαίως.
Με ανάλογο τρόπο, η εταιρεία «McKinsey» υπολογίζει το
ποσοστό της «μη αμειβόμενης εργασίας», το οποίο αναλαμβάνουν οι γυναίκες, στο
75% του συνόλου της παγκοσμίως. Οσον αφορά τη Δυτική Ευρώπη, οι γυναίκες
αφιερώνουν διπλάσιο χρόνο σε σύγκριση με τους άνδρες στις σχετικές
δραστηριότητες.
Σε γενικές γραμμές, η χαμηλότερη συμμετοχή των
γυναικών στην «αμειβόμενη εργασία» παρουσιάζεται ως η μία όψη του νομίσματος,
που έχει στην άλλη του πλευρά τη μεγαλύτερη και πιο εκτεταμένη ενασχόληση των
γυναικών με τη λεγόμενη «μη αμειβόμενη εργασία». Αυτό που ενδιαφέρει στην
προκειμένη περίπτωση είναι να αντιμετωπιστούν οι οικονομικές συνέπειες,
διαφορετικής έντασης και έκτασης σε διαφορετικές χώρες και διαφορετικά επίπεδα
ανάπτυξης της καπιταλιστικής οικονομίας, που συνεπάγεται η δέσμευση των
γυναικών στο πλαίσιο των οικογενειακών ευθυνών.
Με περισσότερο ή λιγότερο ξεκάθαρο τρόπο, οι σχετικές
αναλύσεις και προβληματισμοί αναφέρονται στην ανάγκη να αντικαθίσταται η
δουλειά που γίνεται εκτός της αγοράς εργασίας με εργασία που γίνεται μέσα στο
πλαίσιό της, ως μισθωτή εργασία. Για παράδειγμα, η φροντίδα ενός ατόμου που
αντιμετωπίζει κάποιο σοβαρό χρόνιο πρόβλημα υγείας, αντί να γίνεται από τα άλλα
μέλη της οικογένειας και κυρίως τις γυναίκες, μπορεί να γίνεται από
επιχειρήσεις που παρέχουν ανάλογες υπηρεσίες.
Μάλιστα, ο αντίκτυπος μιας τέτοιας αντικατάστασης και
μετατροπής παρουσιάζεται διπλός: Από τη μία, αποδεσμεύει γυναικείο εργατικό
δυναμικό προκειμένου να διοχετευθεί στην «αγορά εργασίας». Από την άλλη,
διευκολύνει την κυριαρχία των καπιταλιστικών σχέσεων σε τομείς της κοινωνικής
ζωής, που πριν δεν είχαν οικονομική σημασία για το κεφάλαιο, ως ένα ακόμα πεδίο
για τη «δραστηριοποίηση» επιχειρήσεων.
Οι παραπάνω στόχοι επενδύονται ενίοτε και με
φεμινιστικά επιχειρήματα και αναλύσεις. Είναι χαρακτηριστική η έκδοση του
Ευρωπαϊκού Λόμπι Γυναικών για τη λεγόμενη «μοβ οικονομία», στην οποία
παρουσιάζεται το «όραμα» ενός οικονομικού μοντέλου που θα έχει ως ραχοκοκαλιά
του τις υπηρεσίες «φροντίδας». «Η επένδυση στη φροντίδα αποτελεί μέρος ενός
μακροπρόθεσμου προτύπου βιώσιμης ανάπτυξης», αναφέρουν χαρακτηριστικά οι
συγγραφείς της έκδοσης, ενώ επιχειρηματολογούν πως ο τομέας της φροντίδας
συγκαταλέγεται ανάμεσα στους κλάδους με τις μεγαλύτερες δυνατότητες για
δημιουργία θέσεων εργασίας.
Ωστόσο, οι πυλώνες πάνω στους οποίους στηρίζεται η
«μοβ οικονομία» είναι θεμελιωμένοι στο έδαφος των αναγκών της καπιταλιστικής
οικονομίας. Ανάμεσα σε αυτούς περιλαμβάνεται η παροχή «κινήτρων» για επενδύσεις
στους σχετικούς τομείς, οι οποίες θα παρέχουν «οικονομικά προσιτές» υπηρεσίες,
αλλά και η «ευελιξία» στις εργασιακές σχέσεις με το πρόσχημα της καλύτερης ισορροπίας
ανάμεσα στις υποχρεώσεις της εργασίας και της οικογένειας.
Διεύρυνση της «αγοράς» ή ικανοποίηση
των λαϊκών αναγκών;
Μια σειρά από υπηρεσίες και υποδομές για τη στήριξη
της οικογένειας ήδη προσφέρονται σήμερα από την καπιταλιστική αγορά, σε όποια και
όποιον μπορεί να πληρώσει για να τις αποκτήσει, σε ποιότητα ασφαλώς που
συναρτάται με το ύψος του αντιτίμου που μπορεί να καταβάλει.
Παιδικοί και βρεφικοί σταθμοί, κέντρα που απευθύνονται
σε ηλικιωμένους που δυσκολεύονται να αυτοεξυπηρετηθούν, υπηρεσίες για άτομα με
χρόνιες παθήσεις και αναπηρίες, λειτουργούν ως επιχειρήσεις, δίπλα στο
ανταποδοτικό, τις περισσότερες φορές, ανεπαρκές από άποψη ποιότητας και
ποσότητας, έως ανύπαρκτο κρατικό δίκτυο ανάλογων υπηρεσιών. Ο εμπορευματικός
χαρακτήρας αυτών των υποδομών και υπηρεσιών τις κάνει απαγορευτικές για τη
μεγάλη πλειοψηφία των εργαζόμενων και άνεργων γυναικών, ενώ ενισχύει την
αντίληψη που κυριαρχεί στη σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία, ότι η ολόπλευρη
στήριξη της οικογένειας αποτελεί αποκλειστικά ατομική - οικογενειακή ευθύνη.
Την ίδια στιγμή, η άνοδος της παραγωγικότητας της
εργασίας δεν συνοδεύεται από τη μείωση του εργάσιμου χρόνου για κάθε μισθωτό
και μισθωτή, αλλά από την ένταση της εκμετάλλευσης, την ευελιξία των εργασιακών
σχέσεων, την αύξηση των ορίων ηλικίας συνταξιοδότησης, τα διαρκώς σχετικά υψηλά
επίπεδα ανεργίας, την έλλειψη ελεύθερου χρόνου για την εργαζόμενη γυναίκα, παρά
τα σύγχρονα τεχνολογικά επιτεύγματα στον οικιακό εξοπλισμό, που μειώνουν και το
χρόνο και το βάρος της σχετικής δραστηριότητας.
Τα παραπάνω προβλήματα και αδιέξοδα έχουν τη ρίζα τους
στον καπιταλιστικό τρόπο οργάνωσης της κοινωνίας και της παραγωγής με κριτήριο
το μέγιστο καπιταλιστικό κέρδος. Η λύση τους βρίσκεται στην επαναστατική
ανατροπή του καπιταλισμού, στην οικοδόμηση της σοσιαλιστικής - κομμουνιστικής
κοινωνίας. Τα γρήγορα και εντυπωσιακά βήματα που κατέγραψε στην κατεύθυνση αυτή
η σοσιαλιστική οικοδόμηση έναν αιώνα πριν, είναι ενδεικτικά για τις δυνατότητες
των νέων σοσιαλιστικών σχέσεων παραγωγής στην ανάπτυξη των παραγωγικών
δυνάμεων, στην ικανοποίηση σε ανώτερο επίπεδο των σύγχρονων κοινωνικών αναγκών,
στην απελευθέρωση χρόνου για την ισότιμη συμμετοχή της γυναίκας στην οικονομική
και κοινωνική δραστηριότητα.